واکسن یا Vaccine یک فراورده زیستی است که در برابر یک بیماری میکروبی و یا ویروسی مشخص ، ایمنی فعال و اکتسابی ایجاد می‌کند. از واکسن برای پیشگیری از بیماری‌ها و ایجاد ایمنی در برابر آن‌ها استفاده می‌شود.
در واقع واکسن ترکیبی است از ویروس کشته یا ضعیف شده یا باکتری یا پروتئین‌های آنتی‌ژنیک بدست آمده از آن‌ها که برای پیشگیری یا بهبود یا درمان بیماری‌های عفونی تولید می‌شود.
پروتئین‌های آنتی‌ژنی امروزه بدون استفاده از میکروب‌های ضعیف یا کشته‌شده و با به کارگیری فناوری نوترکیب مانند DNA یا mRNA تولید می‌گردند.
ادوارد جنر (Edward Jenner) پزشک انگلیسی اولین کسی بود که کاربرد واقعی واکسیناسیون را کشف کرد. گفته می‌شود کار او بیش از هر کس دیگری جان انسان‌ها را نجات داده است.
وی پسری را در برابر بیماری آبله گاوی واکسینه کرد. این بیماری مانند بیماری آبله ولی کم خطر تر است. پس از آنکه این پزشک میکروب بیماری را به آن پسر تزریق کرد چون واکسن آبله گاوی در وی مصونیت ایجاد نموده بود دیگر به بیماری آبله مبتلا نگردید.
معروفترین بیماری‌هایی که واکسن موثر دارند عبارتند از آبله ، دیفتری ، کزاز ، سیاه سرفه ، فلج اطفال ، سل ، سرخک ، اوریون ، سرخجه ، هپاتیت بی ، مننژیت ، آنفلوانزا ، تب زرد و تیفوس است البته در سالهای اخیر نیز واکسن کرونا تولید شده ولی اثر بخشی آن به صورت قطعی مشخص نیست.
انواع روش ساخت واکسن
روشهای ساخت واکسن متفاوت است ولی در قدیمی‌ترین روش حیوانی را عمدا دچار بیماری مورد نظر می‌کنند سپس ویروس آن بیماری را از بدن آن حیوان جدا می‌کنند.
مجددا این ویروس را به حیوانی دیگر تزریق می‌کنند و پس از بیمار شدنش باز ویروس را از بدنش جدا می‌سازند. آنقدر این عمل را تکرار می‌کنند تا به قدری ویروس ضعیف گردد که اگر آنرا به بدن انسانی تزریق کنند نه تنها او را بیمار نکند بلکه برایش مصونیت هم پدید آورد.
راه دیگر واکسن سازی این است که آن را از ویروس‌های مرده یا غیرفعال به دست می‌آورند که با تزریق این نوع واکسن بدن شروع به ساختن پادتن یا آنتی‌بادی می‌کند و خود را آماده دفاع در برابر میکروب اصلی می‌کند برای بیماری آنفلوانزا از این روش استفاده می‌کنند.
در روش دیگر هم خود ویروس را بی آنکه ضعیف کنند از راه پوست به بدن تزریق می‌کنند در چنین شرایطی چون ویروس از راه غیر طبیعی وارد بدن شده است در بدن مصونیت ایجاد می‌کند.
در جدیدترین روش که به واکسن های نوترکیب مشهورند مولکول‌های rDNA توسط روشهای نوترکیبی ژنتیک همچون همسان‌سازی مولکولی با در کنار هم قرار دادن مواد ژنتیکی در آزمایشگاه ساخته می‌شوند.
از آنجایی که ساختار شیمیایی مولکول‌های DNA در همه موجودات یکسان است ایجاد یک DNA نوترکیب ممکن می‌شود.
انواع واکسن و دسته بندی آن
واکسن باکتریایی
- باکتری زنده ولی ضعیف شده
- باکتری کشته شده
- پادتن ها
- واکسن پلی ساکاریدی
واکسن ویروسی
- ویروس زنده ولی ضعیف شده
- ویروس کشته شده
- پادتن ها
واکسن‌ها اغلب تزریقی هستند که به صورت عضلانی یا زیرپوستی و برخی دیگر به صورت خوراکی مانند واکسن فلج اطفال استفاده می‌شوند. برای ایمنی کامل و دائم در برابر بیماری نیاز به چند بار تزریق یک واکسن می‌باشد. گاه برخی از واکسن‌ها را می‌توان همراه هم تزریق کرد مانند واکسن سه‌گانه دیفتری ، کزاز و سیاه سرفه.
واکسن‌های حاوی عامل بیماری‌زا که از قدرت آن‌ها کاسته شده است معمولا با دوز واحد می‌توانند ایمنی مؤثر و طولانی ایجاد کنند. این واکسن‌ها علاوه بر دستگاه ایمنی هومورال ، دستگاه ایمنی سلولی را نیز تحریک می‌نمایند.
این نوع واکسن‌ها واکنش‌های مشابه و طبیعی بیماری به خصوص در افراد با نقص ایمنی را ایجاد کنند. برای اینکه با واکسن‌های کشته شده ایمنی کافی و به مدت طولانی به دست آید بایستی این واکسن‌ها ابتدا در چند نوبت تزریق گردند و برای جلوگیری از کاهش سطح آنتی‌بادی و ادامه ایمنی اغلب لازم است که تزریق واکسن در آینده یادآوری شود.
البته استفاده از واکسن‌های حاوی عامل زنده و ضعیف شده در افراد مبتلا به نقص دستگاه ایمنی رسما ممنوع است.
منبع : wikipedia
